การชันสูตร

วิธีการจัดการกับพะยูนเกยตื้นและการจัดการซากพะยูน

เมื่อได้รับแจ้งข่าว ต้องบันทึกข้อมูลเกี่ยวกับ สถานที่ที่จะไปรับ เบอร์โทรศัพท์ ชื่อและที่อยู่ของผู้ที่จะติดต่อได้เมื่อไปถึง พร้อมทั้งให้คำแนะนำเบื้องต้นพอสังเขปแก่คนในพื้นที่ เจ้าหน้าที่หรือชาวบ้านในการปฏิบัติต่อพะยูนทั้งในกรณีที่มีชีวิต (Live Specimen) หรือตาย (Carcass) ควรมีการประเมินสภาพของพะยูนเพื่อจัดเตรียมวัสดุอุปกรณ์ได้ตรงกับการใช้งาน เช่น พะยูนมีชีวิต หรือตาย ขนาดใหญ่หรือขนาดเล็ก หากมีชีวิต บาดเจ็บมากน้อยอย่างไร

พะยูนเกยตื้น

การเกยตื้นสามารถแบ่งออกได้เป็นหลายแบบ เช่น การเกยขึ้นบนชายหาด การเกยตื้นในที่ตื้นแต่ยังมีน้ำล้อมรอบ ตัวอย่างที่มาเกยตื้นนี้เรียกว่า Stranded animal การเกยตื้นยังแบ่งเป็นเกยตื้นตัวเดียวหรือหลายตัว หรือเป็นกลุ่ม (Mass stranding) ส่วนการขึ้นเกยตื้นและตายของโลมาและปลาวาฬหลายๆ ตัว หรือบางครั้งมีการตายครั้งละมากๆ เป็นร้อยเป็นพันเรียกว่า Mass die-off บางคนใช้คำว่า Strandings หรือ Stranded และ Beachings กับตัวอย่างเกยตื้น แต่คำที่นิยมใช้กันทั่วไปคือ Stranded ซึ่งครอบคลุมทั้งตัวอย่างที่มีชีวิต และเสียชีวิต (Geraci and Lounsbury, 1993)

สาเหตุ ที่ทำให้พะยูนมาเกยตื้นนั้นมีหลายปัจจัย ทั้งที่เกิดจากสภาพธรรมชาติ โรคภัย และมนุยษ์ บางแห่งมีการมาเกยตื้นของพะยูนติดต่อกันหลายวัน หรือการมาเกยตื้นกินเนื้อที่ความยาวของชายหาดหลายกิโลเมตร ไม่ใช่เรื่องง่ายที่จะชี้ชัดว่าปัจจัยใดปัจจัยหนึ่งทำให้สัตว์เหล่านี้มาเกยตื้น ปัจจัยต่างๆมีดังนี้

	1.	สภาพภูมิประเทศชายฝั่งที่ซับซ้อน และสภาพของมหาสมุทร ทำให้พลัดเข้ามาเกยตื้น
	2.	มลภาวะ (Pollution) ของสิ่งแวดล้อมทางทะเล เช่น คราบน้ำมันชายฝั่งอาจทำให้ระบบทางเดินหายใจเสียหาย หรือมลภาวะที่ได้รับจากห่วงโซ่อาหารจากแพลงตอนสู่ปลา หอย กุ้งและหมึก เมื่อพะยูนกินเข้าไปสะสมเกิดเป็นพิษขึ้น
	3.	สภาพภูมิอากาศ เช่น คลื่นลมแรง พายุ ทำให้ไม่สามารถรักษาทิศทางการเคลื่อนที่ได้
	4.	การหนีผู้ล่า (Predator) ซึ่งอาจเป็นสัตว์อื่น เช่น ฉลาม วาฬขนาดใหญ่ที่กินเนื้อ หรือมนุษย์
	5.	พิษที่เกิดจากธรรมชาติ เช่น การสะสมสารพิษจากสาหร่ายบางชนิดที่กินเข้าไปในระยะเวลานานๆ
	6.	การไล่ล่าเหยื่อมายังชายฝั่งแล้วเกยตื้น เช่นปลาวาฬเพชฌฆาตล่าแมวน้ำจนมาเกยตื้น
	7.	การเจ็บป่วย และโรคภัยจากธรรมชาติ เช่น ติดเชื้อไวรัส โรคพยาธิ
	8.	การได้รับบาดเจ็บจากการกระทำของมนุษย์ เช่น ติดอวน เบ็ดปลากระเบน โป๊ะ

การช่วยชีวิตตัวอย่างมีชีวิต (Rescue for live animals)
ในประเทศไทยพะยูนที่พบเกยตื้น ส่วนใหญ่มักเจ็บป่วยมา หรือไม่แข็งแรง หรือเป็นลูกที่อาจจะพลัดหลงจากแม่ พะยูนโดยมากมักติดอวน (Gill net) โดยบังเอิญแล้วจมน้ำตาย หรือว่ายน้ำหากินแล้วเข้ามาติดโป๊ะ มีบ้างที่ติดอวนลากใกล้ฝั่ง ถูกเรือชน หรือเจ็บป่วยตามธรรมชาติ พะยูนติดอวนและโป๊ะ ตัวอย่างที่ติดอวนโดยส่วนม่กชาวประมงจะขังไว้ในกระชังในทะเล ควรทราบขนาดความยาวของพะยูนโดยประมาณ ในกรณีที่ทราบว่าตัวอย่างบาดเจ็บ อาจต้องนำตัวอย่างไปอนุบาลในบ่อ ต้องเตรียมถงไฟเบอร์ความยาวประมาณ 1.5 – 2.5 เมตร (อาจต้องใช้รถขนาดใหญ่ เช่นรถบันทุก 6 ล้อ) หรือเตรียมผ้าใบขนาดใหญ่ที่สามารถกักน้ำบุกระบะรถเพื่อลำเลียงตัวอย่าง ข้อควรระวังในการขนย้ายตัวอย่าง คือไม่ให้ตัวอย่างโดยเฉพาะส่วนหัวชนกับขอบถัง หรือตัวรถ ส่วนกรณีพะยูนติดโป๊ะต้องรีบปล่อยทันที

พะยูนติดอวน

"กรณีพะยูนตัวขนาดเล็ก" (ความยาว 2-3 เมตร) ซึ่งไม่แน่ใจว่าสามารถนำไปปล่อยในทะเลได้ ต้องเตรียมเปลผ้าใบพร้อมคานแบก หรือกรณีที่ต้องเคลื่อนย้ายโลมาไปปฐมพยาบาลที่อื่น หรือย้ายไปปล่อยยังแหล่งที่คลื่นลมสงบ นอกจากนี้แล้วต้องเตรียมผ้านวม (ผ้าห่มนวม) ถังน้ำพลาสติกเพื่อตักน้ำ เบาะนวมเพื่อนรองรับตัวอย่างไม่ให้สัมผัสกับพื้นแข็ง ช่วยไม่ให้น้ำหนักลำตัวกดทับด้านท้องมากเกินไป และป้องกันมิให้ลำตัวกระแทกกับพื้น ขณะลำเลียงต้องมีผ้าอุ้มน้ำปิดตลอดทั้งลำตัว ยกเว้นเฉพาะส่วนช่องจมูกหายใจ หรือเตรียมผ้าใบขนาดใหญ่ที่สามารถกันน้ำบุกระบะรถพร้อมใส่น้ำ (กรณีนี้อาจต้องมีปั๊มน้ำและสายยางติดไปด้วย) หากส่วนใดส่วนหนึ่งของพะยูนจมอยู่ในน้ำ ต้องมีผ้าอุ้มน้ำปิดอยู่ เพราะจะช่วยให้โลมาสามารถรักษาอุณหภูมิของร่างกายให้อยู่ในสภาวะปกติ ถึงแม้ว่าขณะลำเลียงขนส่งจะเป็นเวลากลางคืนก็ตาม "กรณีพะยูนขนาดตัวใหญ่" ไม่สามารถเคลื่อนย้ายได้ หากตัวอย่างตากแดดอยู่นาน ขั้นแรกควรทำร่มเงาให้ เช่นกางร่มขนาดใหญ่ หรือขึงผ้าใบไว้ (ไม่ควรนำน้ำมาราดบนตัวอย่าง เพราะอาจทำให้ตัวอย่างตายเนื่องจากมีการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิของร่างกายรวดเร็วเกินไป) หลังจากนั้นจึงใช้ผ้าชุบน้ำมาประคบแล้งจึงใช้ผ้าอุ้มน้ำปิดบนลำตัว หากบริเวณนั้นเป็นหาดที่มีความลาดเอียงไม่มากนัก อาจขุดทรายข้างใต้ลำตัว เพื่อให้น้ำทะเลซึมเข้ามา ทั้งนี้นอกจากจะช่วยระบายรักษาอุณหภูมิให้ตัวอย่างแล้วยังช่วยประคองไม่ให้น้ำหนักตัวกดทับส่วนหน้าอกและท้องมากเกินไป หรือหากอยู่ไม่ไกลจากชายน้ำให้ช่วยกันอุ้มลงทะเล การปล่อยตัวอย่างลงทะเล หลังจากปฐมพยาบาลและประเมินว่าพะยูนแข็งแรงพอที่จะปล่อยได้แล้วจึงขนย้ายตัวอย่างด้วยเปล หรืออาจใช้คนช่วยกันอุ้ม หันหัวออกสู่ทะเลช่วยกันประคอง จนกว่าโลมาและปลาวาฬจะสามารถว่ายไปได้

การจัดการกับตัวอย่างตาย (Carcass disposal)
สำหรับตัวอย่างเกยตื้นที่ตายแล้ว ไม่มีความยุ่งยากสำหรับตัวอย่างขนาดเล็ก (2-3 เมตร) ใช้รถกระบะในการลำเลียง ส่วนตัวใหญ่มากต้องฝังหรือลากออกไปทิ้งในทะเล โดยเตรียมอุปกรณ์ภาคสนามในการรับซาก จัดพาหนะให้เหมาะสมกับขนาดตัวอย่าง โดยทั่วไปใช่รถกะบะตอนเดียว พร้อมเจ้าหน้าที่ 2-3 คน อุปกรณ์ที่ควรเตรียมไปด้วย คือ กล่องเครื่องมือ ซึ่งประกอบด้วยวัสดุอุปกรณ์หลายอย่าง เช่น ขวดเก็บตัวอย่างเพื่อศึกษา DNA สายวัด/เทปวัด มีดผ่าตัดพร้อมใบมีด ปากคีบ (forceps) ต่างขนาด 2-3 อัน หลอดเก็บตัวอย่าง ปากกาเมจิกชนิดกันน้ำ กระดาษเลเบล กรรไกร คัทเตอร์ ฯลฯ ถุงมือ คานหาม 1 อัน รองเท้าบูท เชือกสำหรับผูกตัวอย่างกับกระบะรถ ผ้าใบ/กระสอบป่าน ปิดคลุมตัวอย่าง กระบะ/ถังแช่เย็นตัวอย่าง (กรณีตัวอย่างเล็ก) และวัสดุปลีกย่อยอื่นๆ สบู่สำหรับล้างมือ ชุดสำหรับเปลี่ยนในกรณีตัวอย่างใหญ่เน่าซึ่งลอยอยู่ในทะเล ในกรณีต้องการรักษาความสดของตัวอย่างในขณะลำเลียงควรใส่น้ำแข็งและเกลือเม็ดเพื่อช่วยให้ตัวอย่างสดอยู่เสมอ ก่อนการชันสูตรซาก หากตัวอย่างสดและไม่สามารถไปรับซากได้ทันที ควรติดต่อประสานงานให้กับคนในพื้นที่ฝากแช่แข็งตัวอย่างในห้องเย็น เช่น ห้องเย็นขององค์การสะพานปลา ห้องเย็นของแพปลา หรือโรงงาน หากตัวอย่างไม่สดมากพอที่จะเก็บในห้องเย็นได้ ให้จัดการแช่ตัวอย่างด้วยน้ำแข็ง (ผสมเกลือ) ในบ่อหรือถัง หากไม่มีบ่อหรือถังและมีพื้นที่ที่ติดหาดทรายให้ขุดหลุมลึกพอใส่ตัวอย่างปูพื้นด้วยผ้าใบแล้วแช่ตัวอย่างด้วยน้ำแข็ง (ผสมเกลือ)

การเตรียมอุปกรณ์ภาคสนามในการรับซาก
จัดพาหนะให้เหมาะสมกับขนาดตัวอย่าง โดยทั่วไปใช่รถกะบะตอนเดียว พร้อมเจ้าหน้าที่ 2-3 คน อุปกรณ์ที่ควรเตรียมไปด้วย คือ

	1.	กล่องเครื่องมือ ซึ่งประกอบด้วยวัสดุอุปกรณ์หลายอย่าง เช่น ขวดเก็บตัวอย่างเพื่อศึกษา DNA สายวัด/เทปวัด มีดผ่าตัดพร้อมใบมีด ปากคีบ (Forceps) ต่างขนาด 2-3 อัน หลอดเก็บตัวอย่าง ปากกาเมจิกชนิดกันน้ำ กระดาษเลเบล กรรไกร คัทเตอร์ ฯลฯ
	2.	ถุงมือ
	3.	คานหาม 1 อัน
	4.	รองเท้าบูท
	5.	เชือกสำหรับผูกตัวอย่างกับกระบะรถ
	6.	ผ้าใบ/กระสอบป่าน ปิดคลุมตัวอย่าง
	7.	กระบะ/ถังแช่เย็นตัวอย่าง (กรณีตัวอย่างเล็ก)

วัสดุปลีกย่อยอื่นๆ สบู่สำหรับล้างมือ ชุดสำหรับเปลี่ยนในกรณีตัวอย่างใหญ่เน่าซึ่งลอยอยู่ในทะเล ในกรณีต้องการรักษาความสดของตัวอย่างในขณะลำเลียงควรใส่น้ำแข็งและเกลือเม็ดเพื่อช่วยให้ตัวอย่างสดอยู่เสมอ ก่อนการชันสูตรซาก หากตัวอย่างสดและไม่สามารถไปรับซากได้ทันที ควรติดต่อประสานงานให้กับคนในพื้นที่ฝากแช่แข็งตัวอย่างในห้องเย็น เช่น ห้องเย็นขององค์การสะพานปลา ห้องเย็นของแพปลา หรือโรงงาน หากตัวอย่างไม่สดมากพอที่จะเก็บในห้องเย็นได้ ให้จัดการแช่ตัวอย่างด้วยน้ำแข็ง (ผสมเกลือ) ในบ่อหรือถัง หากไม่มีบ่อหรือถังและมีพื้นที่ที่ติดหาดทรายให้ขุดหลุมลึกพอใส่ตัวอย่างปูพื้นด้วยผ้าใบแล้วแช่ตัวอย่างด้วยน้ำแข็ง (ผสมเกลือ)

ขั้นตอนการชันสูตรซาก (Necropsy) ปฏิบัติดังนี้

	1.	ถ่ายรูปลักษณะภายนอกทั้งด้านบน ด้านข้าง และด้านท้อง ลักษณะครีบข้าง ครีบหลัง และครีบหาง ลักษณะสี ลาย และจุดตามลำตัว รวมทั้งตำหนิภายนอกและบาดแผล
	2.	ตรวจลักษณะภายนอกโดยละเอียด เช่นบาดแผล รอยช้ำ พยาธิ หรือสัตว์ที่เกาะ เช่นเพรียง และอื่นๆ * หากพบพยาธิให้ดองด้วยน้ำยาแอลกอออล์ 10% * ลักษณะบาดแผล รอยช้ำ และอื่นๆ ให้ลงตำแหน่งไว้ใน Data sheet
	3.	เก็บตัวอย่างเนื้อเยื่อไว้เพื่อวิเคราะห์ DNA ดองด้วย Absolute alcohol ส่วนที่ดีที่สุดคือผิวหนังสีดำด้านนอก หากไม่มีให้เก็บเนื้อหรืออวัยวะอื่นๆแทนได้ เช่น ตับ เนื้อ
	4.	ชั่งตัวอย่างน้ำหนักทั้งตัว
	5.	นับจำนวนฟัน/ร่องฟัน ทั้งขากรรไกรบน และล่าง
	6.	วัดขนาดตาม Data sheet เช่น ความยาวลำตัว รอบตัว
	7.	วัดขนาดความหนาของชั้นไขมัน (Blubber) ตามที่ระบุไว้ใน Data sheet
	8.	โดยทั่วไปจะเริ่มผ่าซากจากแนวด้านบนตามความยาวลำตัว หรือผ่าจากแนวด้านข้างของลำตัว และบันทึกลักษณะต่างๆ ของอวัยวะภายใน เช่น สี รอยช้ำ วัดความกว้าง ความยาว ชั่งน้ำหนักอวัยวะภายในแต่ละชิ้น * ตรวจดูพยาธิ (หากพบพยาธิให้ดองในน้ำยาแอลกอออล์ 10%) อย่าลืมตรวจพยาธิในช่องทางเดินหายใจ (จากปลายรูจมูก หรือ blowhole เข้าไปด้านใน)
	9.	ส่วนของกระเพาะ ชั่งน้ำหนักอาหารในกระเพาะ และดองในน้ำยาฟอร์มาลีน 10% เพื่อไว้แยกชนิดอาหารที่ตัวอย่างกินต่อไป
	10.	สำหรับตัวอย่างที่ตายใหม่ๆ ควรเก็บชิ้นส่วนเนื้อเยื่อเพื่อวิเคราะห์ด้าน Pathology โดยใช้เนื้อเยื่อทุกส่วนที่สามารถเก็บได้ เช่น หนัง เนื้อ อวัยวะภายในทุกชิ้น เก็บเนื้อเยื่อชินละประมาณ 1X1 เซนติเมตร ดองในน้ำยาฟอร์มาลีน 10%
	11.	เก็บเนื้อเยื่อทุกส่วนรวมทั้งอวัยวะภายในเพื่อหาโลหะหนัก และสารตกค้างแต่ละชิ้นให้มีขนาดประมาณ 3-5 x 3-5 เซนติเมตร แล้วแช่แข็งที่อุณหภูมิ -80 องซาเซลเซียส เพื่อรอการวิเคราะห์ต่อไป
	12.	เก็บชิ้นเนื้อส่วนสำคัญอื่นๆ อาทิ ฟันเพื่อนศึกษาอายุ รังไข่และมดลูกหรืออัณฑะเพื่อศึกษาการเจริญพันธุ์ (รังไข่และอัณฑะตัดตรงกลางขนาด 1 x 1 เซนติเมตร แล้วดองในน้ำยาฟอร์มาลีน 10%)
	13.	หากทำได้ให้แยกชั่งน้ำหนัก เนื้อชั้นไขมัน กระดูก อวัยวะภายใน และโครงกระดูก
	14.	ถ่ายรูปอวัยวะภายใน และส่วนอื่นๆ โดยเฉพาะที่เห็นว่าผิดปกติ

การฝังซากและเก็บโครงกระดูก
กรณีตัวอย่างมีขนาดใหญ่ หรือไม่สะดวกในการชันสูตรซาก เช่น ตัวอย่างเน่ามาก หรือไม่มีบุคลากร วิธีที่ดำเนินการสะดวกที่สุดคือการฝัง สถานที่ที่ฝังควรเป็นพื้นที่ที่น้ำทะเลท่วมไม่ถึง ก่อนฝังควรตัดครีบข้างทั้งสองข้างห่อด้วยอวนตาละเอียด (อวนเขียว) แล้วจึงค่อยห่อรวมกับลำตัวอีกครั้ง เนื่องจากกระดูกนิ้วข้อเล็กมาก หากห่อรวมกันไปอาจทำให้สูญหายได้เวลาขุดซาก หรืออาจแยกครีบมาแช่น้ำเพื่อเก็บกระดูก ในกรณีตัวอย่างใหญ่ควรผ่าท้องตัวอย่างก่อนห่อด้วยเนื้ออวน เพื่อให้ส่วนของ เนื้อ หนัง อวัยวะภายในเน่าและย่อยสลายเร็ว ผูกหัวท้ายอวนให้เรียบร้อย ทำเครื่องหมายโดยใช้เชือกไนลอนผูกกับปลายด้านใดด้านหนึ่งหรือทั้งสองด้านแล้วปล่อยเชือกให้เหนือหลุมกลบ เพื่อใช้เป็นเครื่องหมาย ในการติดตามโครงกระดูกภายหลัง พร้อมทั้งบันทึกถ่ายภาพ หรือวาดสถานที่ที่ฝังกลบตัวอย่าง เพื่อบอกตำแหน่งที่ฟังได้ชัดเจน หรืออาจทำป้ายปักไว้ (ส่วนใหญ่ป้ายมักหาย หรือชำรุด แล้วหาไม่พบ) กรณีตัวอย่างขนาด 2-3 เมตร ไม่ควรฝังนานเกิน 3-4 เดือน สำหรับตัวอย่างที่มีขนาดความยาวมากกว่า 10 เมตร ไม่ควรฝังนานเกิน 1 ปี เพราะหากฝังตัวอย่างไว้นานเกินไป นอกจากโครงกระดูกจะผุกร่อนแล้ว รากไม้ยังชอนไชไปทำให้กระดูกเสียหายได้อีกด้วย

กรณีตัวอย่างใหญ่มากและไม่สามารถทำการฝังกลบได้ เช่น บริเวณนั้นเป็นหาดโคลน ให้โรยปูนขาวดับกลิ่น และทยอยเก็บรวบรวมกระดูก หากเป็นตัวอย่างเน่ามากลอยอยู่ในทะเล ให้ลากเข้าฝั่ง ผูกตัวอย่างไว้กับต้นไม้ใหญ่ริมหาด เพื่อป้องกันคลื่นซัดพาตัวอย่างออกนอกฝั่ง แล้วทำการเก็บรวมรวมกระดูก โครงกระดูกที่ได้นำไปฝังก่อนเพื่อให้เศษเนื้อและไขมันย่อยสลายตามธรรมชาติ หรือแช่น้ำทะเลไว้ในกระชัง กรณีแช่กระดูกไว้ในกระชังควรระวังไม่ให้กระชังรับน้ำหนักมากเกินไป เพราะกระชังอาจจะขาดทำให้กระดูกสูญหายได้ หากแช่ไว้นานมากจะมีสาหร่ายขึ้นและทำความสะอาดยาก

สำหรับพะยูนขนาดเล็ก หลังจากชำแหละเนื้อออกหมดแล้ว นำกระดูกแช่น้ำ ใช้เวลา 2-3 สัปดาห์ ล้างกระดูกให้สะอาด แล้วแช่ในน้ำที่มีส่วนผสมของไฮโดรเยนเปอร์ออกไซด์ 5-10% เพื่อขจัดคราบไขมันและทำให้กระดูกขาวขึ้น กรณีกระดูกที่ขุดขึ้นมาหลังจากล้างทำความสะอาด แล้วอาจแช่ในน้ำที่มีส่วนผสมของไฮโดรเยนเปอร์ออกไซด์ได้เช่นกัน

เทคนิคการทำความสะอาดครีบพะยูน
เทคนิคการจัดการกับครีบของพะยูนขนาดเล็ก ครีบประกอบไปด้วยนิ้ว 5 นิ้ว ถ้าแช่รวมกับกระดูกอาจจะทำให้การเก็บชิ้นส่วนให้ครบเป็นไปได้ยาก ควรแยกทำความสะอาด โดยเลาะหนังออกให้มากที่สุด แช่น้ำไว้ 1-2 คืน เพื่อที่จะให้เนื้อเริ่มเน่าแต่ส่วนของเอ็นยังอยู่แล้วนำกลับมาแช่ในน้ำยาฟอร์มาลินความเข้มข้น 10% ประมาณ 1 คืน เพื่อให้เอ็นที่ติดอยู่มีความแข็งและไม่เน่า แล้วใช้ Forceps และมีดผ่าตัดเลาะส่วนที่เป็นหนังและเนื้อที่เหลือออกให้หมดจนเห็นลักษณะนิ้วและฝ่ามือชัดเจน ล้างน้ำให้สะอาด (อาจฟอกสีด้วยไฮโดรเยนเปอร์ออกไซด์ แต่ต้องระวังอย่าให้นานเกินไป) set ครีบให้ได้รูปโดยมีวัสดุแข็งประกบด้านบนและด้านล่างอบฟอร์มาลีนไว้ 1-2 วัน หรือจนกว่าตัวอย่างจะแห้งก็จะได้ครีบสมบูรณ์และสวยงาม

การเก็บรักษากระดูก
เนื่องจากบ้านเรามีอากาศร้อนชื้น แม้ว่าจะเก็บรักษาโครงกระดูกไว้ในอาคารก็ตาม กระดูกที่เก็บมักมีราขึ้น กระดูกตัวอย่างใหญ่ มักมีไขมันออกมาเสมอ เคยทดลองแช่กระดูกในน้ำที่มีสารละลายคอปเปอร์ แต่ไม่สามารถยับยั้งเชื้อราได้ อย่างไรก็ตามกระดูกที่ได้ลงหมายเลขแล้ว ควรเก็บไว้ในกล่อง และวางไว้ในสถานที่ที่แห้งในตัวอาคารที่มีอากาศถ่ายเทได้สะดวก โครงกระดูกที่แห้งมากที่จัดแสดงไว้ที่พิพิธภัณฑ์แม้จะไม่มีเชื้อราขึ้นแต่เมื่อเวลาผ่านไปสักระยะหนึ่งจะถูกฝุ่นละออกจับเป็นคราบดำและยากแก่การทำความสะอาด

พะยูน

การชันสูตร

องค์ความรู้ที่น่าสนใจ